اینجا کسی است پنهان!

ما در روز جاهای زیادی می رویم و در فضاهای زیادی قرار می گیریم، نانوایی، فروشگاه، کافه ها، باغ ها، خانه ها، خیابان ها و... اما فقط بعضی از این فضاها برایمان تبدیل به یک گوشه دنج می شوند، فقط تعداد اندکی شان برایمان تبدیل به مکانِ دوست داشتنی مان می شوند.

در کلیت شاید تفاوتی میان فضا و مکان قائل نباشیم؛ اما از دیدگاه معماری مکان، محدودتر از فضا است. مکان برای ما یک ویژگی خاص و برتر دارد که آن را از دیگر فضاها متمایز می کند. این ویژگی صرفا زیبایی یا تفاوت بصری نیست، ابدا! بلکه یک تفاوت حسی است. ممکن است یک خاطره ی دور یا شنیدن یک دوستت دارم یا داشتن آرامشی مطلق یا هر اتفاق عمیق و تاثیرگذار دیگری، دلیل این تمایز باشد. مکان صرفا یک خانه، یک کافه یا فضایی محصور شده با دیوار ها نیست؛ مکان می تواند نیمکتی در یک پارک، زیر تک درختی در کویر یا در مامن آغوش کسی که دوستش داریم باشد.

بنابراین در ساماندهی شهرها و معماری مان بایستی نگاهِ فقط عملکردی مان را کمی کاهش داده و به جنبه های دیگر زندگی انسانی هم توجه کنیم. ما همان اندازه که به پل ها برای بهبود وضع ترافیک نیازمندیم به حریم خصوصی، صد برابر بیشتر نیازمندیم. اما این روزها شاهد ساخت پل هایی هستیم که حریم خانه های زیادی را از بین برده اند. یا شهرها را تبدیل کرده ایم به خیابان ها و پل های بتنی نازیبا و بی روح و دستور قطع درختان چند ده ساله به اندازه آب خوردن برایمان آسان شده است... ما هنگامِ گسترش خیابان ها به هیچ خاطره ای بها نمی دهیم. برایمان مهم نیست که یک خیابان در گذر این سالها چه ها دیده است... مهم نیست که چندین کودک از این خیابان به مدرسه هاشان رسیده اند... چندنفر در این خیابان عاشق شده اند... چند کسانی برای لحظه ای فکر کردن به جوانی و گذشته هاشان به این خیابان ها سر می زنند و...

به عقیده هایدگر:

یک مداخله شهری که مهم ترین دغدغه اش ویژگی های بصری، فرمال و هندسی قابل تعریف ابژه های فضایی باشد، چندان کارآمد نخواهد بود؛ بلکه باید گفت کیفیات مهم یک مکان نتیجه رابطه ی انسان با مکان و چگونگی سکونت گزیدن انسان ها در درونش است. یک مکان، کیفیات خود را از هم ریشه بودن مردمان درون محیطش، به دست می آورد.

ما نیاز داریم کمی عمیق تر به زندگی انسانی و نیاز های اساسی تر بشر نگاه کنیم.

رضا امیرخانی در کتاب رَهِش می نویسد:

خانه مادربزرگ من، توی محله خانی آباد بود. هنوز هم هست. کوچه مسجد قندی. ما دو نسل است که در کاشانک زندگی می کنیم. اما حتی ایلیا هم می داند که باید خودش را اهل خانی آباد معرفی کند. او هم می داند که هویتِ شهری ما از خانه مادربزرگ است.از درختچه انار و پنج دری و هشتیِ خانه مادر بزرگ. خانه مادربزرگی که تاورکرینِ همسایه توش سرک نمی کشید...اگر شهری، به خانه های مادر بزرگ هاش احترام نگذارد، فرو می پاشد. اگر مادربزرگ جناب شهردار، هر شهرداری، اهل همان شهر نباشد، شعر توسعه پیدا نمی کند. بزرگ می شود اما توسعه پیدا نمی کند. رشدش می شود مثل تولیدمثلِ سلول سرطانی. شهر زیر سایه مادربزرگ هاش شهر می شود... مادر بزرگ ها قدشان بلند نیست، اما سایه دارند.. خانه هاشان نیز...

همین خانه ها و خیابان ها و شهرهاست که از ما برای آیندگان می ماند... همین ها تصویری روشن و شفاف از هویت شهری و اوضاع جامعه ای که می سازیم به دست می دهد...

آنچه اکنون تقریباً برایمان مسلم شده این است که موضوع قرنطینه و بحران کرونا به‌رغم همهٔ مشکلات، دستاوردی بزرگ داشته است؛ اینکه «کرونا مفهوم خانه را به ما بازگردانده است.» این روزها بسیار این قول هایدگر را به یاد می‌آورم که می‌گفت: «انسان معاصر بی‌خانمان شده». واقعاً هم تصور می‌کنم که خانه چند ‌دهه‌ای بود که به نازل‌ترین مراتب کارکردی‌اش تقلیل یافته بود. ما از صبح تا شب را خارج از خانه سپری می‌کردیم و توقعمان از خانه جایی بود که بتوانیم در آن بخوابیم؛ این یعنی شأن خانه به خوابگاه تنزل یافته بود. خانه، ماشینی برای پاسخگویی به نازل‌ترین نیازهای زندگی ما شده بود و در بهترین حالت «آسایش» ما را برمی‌آورد. اما کرونا دوباره خانه را تبدیل به «مأمن» کرده است؛ یعنی جایی که پناهگاه ماست و برایمان آرامش به ارمغان می‌آورد. «آرامش»ی که دهه‌ها بود در زمرهٔ مأموریت‌های خانه نبود، دوباره به آن برگشته است. همه به خانه‌هایشان پناه برده‌اند و خانه‌‌ امن‌ترین جای این عالم شده است؛ مگر معنای واقعی «مسکن» جز این است؟! مسکن یعنی محل قرار و آرام. خوب که تأمل کنیم متوجه می‌شویم کرونا با بیدار کردن «تقاضای سکنی گزیدن» درون ما، خانه را به جایگاه اصیل‌اش بازگرداند؛ جایگاهی که مدت‌ها از آن دور افتاده بود. این دستاوردی بسیار مهم است. ‌
‌
حالا خوب می‌فهمیم که اگر طراحی خانه‌های ما دهه‌ها بود که دیگر پاسخی به تقاضای آرامش نمی‌داد، تقصیر معماری نبود، بلکه بیشتر از آن رو بود که ما تمنای «سکنی گزیدن» نداشتیم. حالا که کرونا احساس تشنگی نسبت به امنیت و آرامش را در یکایک ما برانگیخته، می‌توانیم انتظار داشته باشیم که خانه‌های ما نیز به‌تدریج برآورنده این تشنگی شوند. {...} واقعیت این است که خانه‌های ما در وضعیت فعلی فی‌نفسه امن نیست؛ یعنی سازندگان این خانه‌ها در زمان طراحی و ساخت، این مأموریت را در نظر نگرفته‌ بودند. حالا این ماییم که تقاضای امنیت داریم و همین تقاضا لاجرم تغییراتی را در پی خواهد داشت؛ این معنایی است که صورت را تحت تأثیر قرار می‌دهد، تا عاقبت بتواند صورتی متناسب با خود بیابد. 

نوشته سید محمد بهشتی در روزنامه همشهری

پ ن : یه چند روزی، هی کلمه ها تو ذهنم بود که در مورد این موضوع بنویسم که امروز دیدم آقای بهشتی با این نوشته اش خیلی خوب حق مطلب رو ادا کرده :)